Na temi lov jarebice se razvila zanimljiva tema,pa evo možda ovaj rad doprinese nečemu,a može se i ovde diskutovati
Međunarodni simpozijum o lovstvu, Srbija, 22. 24. jun, 2012.Orginalni naučni rad UDK: 639.124
ELEMENTI POPULACIONE DINAMIKE POLJSKE JAREBICE (Perdix perdix L.)
U SUBURBANIM STANIŠTIMA
Maletić, V., Stojčevski, D., Beuković D., Lavadinović V.,
Sažetak :Osnovni cilj u ovom radu je bio usmeren ka izračunavanju gubitaka i stepena preživljavanja populacija poljske jarebice (Perdix perdix L.) kao osnovnih elemenata populacione dinamike na osnovu utvrđenih gustina u dva, za gazdovanje divljači najznačajnija perioda, odnosno matičnog fonda neposredno pre početka reprodukcije i lovnog fonda, odnosno veličine populacije pre početka lovne sezone. Istraživanja su vršena u periodu 2007 2011 godine u suburbanim uslovima na površini od 450 ha, odnosno u delu lovišta za sitnu divljač Trubarevo kojim gazduje Šumarski fakultet u Skoplju, lociranog u jugoistočnom delu periferije grada i oivičenog prigradskim naseljima i najgušće naseljenom gradskom opštinom. Prikupljanje podataka je vršeno metodom celosnog prebrojavanja u periodu 15.02. 15.03., odnosno od 10.09. do 10.10. svake godine.
Prolećno letnji gubici, odnosno stepen preživljavanja mikropopulacije poljske jarebice su izračunati na osnovu komparacije jesenje ekološke gustine dobijene brojanjem i teoretske jesenje gustine izračunate iz prolećne ekološke gustine i idealnog prirasta (produkcije mladih) po realno izdvojenom paru u proleće.Dobijeni rezultati istraživanih elemenata na 100 ha površine (broj parova 10.00; jesenja gustina 48.00; prolećno letnji gubici 112.00; stepen preživljavanja mikropopulacije 29.93 %) ukazuju da povoljna struktura površina omogućava opstanak relativno stabilne populacije i u suburbanim uslovima sa čestim uznemiravanjima i otsustvom kontrole predacije.
Uvod
Različite aktivnosti čoveka, u smislu intenzivnih izmena prirodne sredine, doveli su do snažnih, u mnogo slučajeva i ireverzibilnih procesa, koji su se neposredno odrazili na promene ili celosno uništavanje pojedinih ekosistema, a time i do nepovratnog iščezavanja velikog broja organskih vrsta ili do smanjenja njihovih populacija do kritične granice. Najtipičniji primer su savremeni agroekosistemi u kojima je registrovano opadanje 85 % vrsta ptica [8], a od 256 vrsta iz reda kokošaka, 27 % je pod pretnjom globalnog iščezavanja, u poređenju sa 11 % svih vrsta ptica
[31]. Ugroženost i smanjenje broja poljskih jarebica (Perdix perdix L.) je globalni proces koji u zadnjih nekoliko decenija dobija zabrinjavajuće razmere [1]. U Velikoj Britaniji se brojnost ove vrste u periodu od početka pedesetih do sredine osamdesetih godina prošlog veka smanjila za 80 % [27], u Češkoj Republici od 1965. do kraja osamdesetih za čak 95 % [39], a slično je stanje i u Poljskoj [21], Vojvodini [4, 32] i R. Srbiji [25].
Razlozi za takav trend su mnogobrojni, neposredno uslovljeni i najčešće teško ili nikako ne mogu da se eliminišu. Problem leži u dva, često suprostavljena i međusobno isključiva stava: iskorišćavanje i promene njenih staništa u cilju povećanja prinosa poljoprivrednih kultura koje se na njima gaje i njene zaštite sa druge strane.Za proučavanje bioekologije svake vrste divljači neophodna je registracija osnovnih elemenata populacione dinamike, odnosno:
- gustine populacije, t.j. brojnosti na jedinici površine;
- prirasta i njegovih faktora, t.j. nataliteta, mortaliteta i migracionih kretanja i
- strukture populacije (starosne i polne).
Migracija, naročito za vrste čija karakteristika je vernost staništu, što je slučaj sa poljskom jarebicom (osim u slučaju drastičnih i naglih promena u njenim biotopima), nema skoro nikakvog uticaja na promene u gustinama njenih populacija. U literaturi se navode podaci o većim i redovnim migracijama kod podvrste Perdix perdix robusta [38], kao i povremenim kod Perdix perdix lucida [27]. Kod podvrste koja naseljava ove prostore Perdix perdix perdix [17], moguće su eventualno vertikalne mikromigracije izolovanih i malobrojnih mikropopulacija, naseljenih na netipičnim mestima na većim nadmorskim visinama [35, 14].
Starosna struktura, kao jedan od pokazatelja stepena preživljavanja jedinki u pojedinim starosnim klasama, i pored razlika u nosivosti između mladih i ženki starijih od jedne godine, isto tako nema velikog uticaja na promene u brojnom stanju, što je tipično za vrste sa brzom smenom generacija, koja se kod poljske jarebice vrši za 3 4 godine [20]. Osim toga, njen uticaj je anuliran i činjenicom što u reprodukciji učestvuju i jedinke još u prvoj godini života.
Odnos polova u prirodnim populacijama poljske jarebice je skoro ravnomeran, sa blagom prevagom muških individua [9, 11, 12, 19, 13, 20, 5, 37]. Iz tih razloga, glavni akcenat u ovom radu je stavljen na izračunavanje gubitaka i stepena preživljavanja kao osnovnih elemenata populacione dinamike na osnovu utvrđenih gustina populacije poljske jarebice u dva, za
gazdovanje divljači najznačajnija perioda, odnosno matičnog fonda neposredno pre početka reprodukcije i lovnog fonda, odnosno veličine populacije pre početka lovne sezone. Naime, gustina, kao i faktori koji je uslovljavaju, je najznačajniji atribut populacije svake vrste, a naročito onih koje naseljavaju biotope pod velikim uticajem antropogenog faktora i u kojima se, u toku samo jedne reprodukcione sezone, dešavaju drastične promene ekoloških uslova od kojih zavisi njihov opstanak. Kod ptica koje se razmnožavaju na zemlji, gnežđenje i uzgoj podmlatka je
najkritičniji period životnog ciklusa, kada gubici u okviru populacija često imaju najveći uticaj na populacionu dinamiku u funkciji vremena i prostora. S obzirom na činjenicu da je reproduktivni potencijal poljske jarebice poznat, odnosno određen genotipom vrste, proizilazi da od visine realnog mortaliteta zavisi da li populacija brojno raste ili opada iz generacije u generaciju.
Materijal i metod rada
Istraživanja su vršena u periodu 2007 2011 godine u suburbanim uslovima na površini od 450 ha, odnosno u delu lovišta za sitnu divljač Trubarevo kojim gazduje Šumarski fakultet u Skoplju. To je najmanje po površini u R. Makedoniji (1475 ha) i jedino nekomercijalno lovište izdvojeno za nastavno - naučne ciljeve. Nalazi se na jugoistočnom delu periferije grada i oivičeno je prigradskim naseljima i najgušće naseljenom gradskom opštinom. Tipično je ravničarsko lovište sa nadmorskom visinom od 235.0 do 239.6 m i predstavlja dno nekadašnjeg proširenog rečnog korita r. Vardara, danas prekrivenog mladim aluvijalnim nanosom. Prirodni uslovi staništa i mozaična zastupljenost posađenih kultura su optimalni za opstanak jarebice. Žitarice (pšenica, ječam i kukuruz), baštenske kulture (paradajz, paprika, krompir, šargarepa i dr.) i bostan zauzimaju po oko 15 % od ukupne površine, detelina i krajrečna vegetacija (gustiši i žbunje) po oko 5 %, voćnjaci 20 %, a ostatak od 30 % su neobrađene i zakorovljene njive. Zemljište je sitnosopstveničko i omeđeno živicama, u najvećem delu (80 %) sa površinom od 0,1 do 0,3 ha, dok je samo 10 % veće od 1 ha.
Prikupljanje podataka je vršeno metodom celosnog prebrojavanja, tačnije praćenjem brojnog stanja najmanje tri puta u toku nedelje. Prolećne gustine, odnosno broj izdvojenih parova je utvrđivan u periodu 15.02. 15.03., a jesenje posle sakupljanja najvećeg dela letine i završenog morfološkog razvoja odgajenog podmlatka, odnosno od 10.09. do 10.10. svake godine. Osim ukupne gustine, u jesenjem prebrojavanju je vršena i registracija broja jata i broja jarebica u jatu, što je poslužilo kao osnova za sve proračune populacione dinamike. Prilikom sakupljanja ovih podataka, polazili smo od pretpostavke da jato pretstavlja dve i više jedinki [33]. Jata veća od 18
primeraka smo računali kao jedno leglo, zanemarujući mogućnost integracije dva ili više jata, kao i priključivanje adultnih primeraka bez podmlatka. Prebrojavanje je vršeno sa 3 4 učesnika i 2 lovačka psa ptičara odličnog kvaliteta. U petogodišnjem periodu istraživanja nije vršena redukcija prirodnih predatora poljske jarebice.
Prolećno letnji gubici, odnosno stepen preživljavanja mikropopulacije poljske jarebice su izračunati na osnovu komparacije jesenje ekološke gustine dobijene brojanjem i teoretske jesenje gustine izračunate iz prolećne ekološke gustine i idealnog prirasta (produkcije mladih) po realno izdvojenom paru u proleće, odnosno po formulama:
Ip = Peg/2 x 14 i Tjg = Peg/2 x 14 + Peg, odnosno Tjg = Ip + Peg
Veličinu nasada, odnosno prosečan broj pilića u gnezdu nije utvrđivan direktno na terenu iz razloga što je ovaj element podrobno istražen i varira u malim granicama, odnosno prema mnogim autorima kreće se u intervalu 14 15 jedinki [12, 34, 33, 2, 3, 7, 23, 24, 30, 26, 27]. Za uslove u R. Makedoniji je utvrđeno da prosečan broj izvaljenih jarebica po paru iznosi 14 jedinki [10, 18], tako da smo sa ovim brojem manipulisali pri izračunavanju idealnog prirasta, odnosno teoretske jesenje gustine.
Prolećno letnji gubici, odnosno stepen preživljavanja mikropopulacije poljske jarebice su dobijeni pomoću formula:
Plg = (Peg + Peg/2 x 14) - Jeg
Iz formule Peg/2 x 14 + Peg = Tjg sledi Plg = Tjg Jeg, odnosno
x100
Peg / 2x14 Peg
Spm% Jeg

 , odnosno x100
Tjg
Spm%  Jeg
Korišćene skraćenice u formulama označavaju:
Peg prolećna ekološka gustina
Peg/2 broj parova u prolećnom prebrojavanju
Ip idealni prirast
Tjg teoretska jesenja gustina
Jeg jesenja ekološka gustina
Plg prolećno letnji gubici
Spm stepen preživljavanja mikropopulacije
Za statističku obradu podataka korišćen je program SPSS verzija 17.0. Zavisnost između određenih parametara je utvrđivana Pearsonovim koeficijentom korelacije, odnosno linijskom regresijom.
Rezultati istraživanja i diskusija
Tabela 1 Prolećne i jesenje gustine, gubici i stepen preživljavanja mikropopulacije
Parametar min/god max/god  SD SD %
Peg/2 km-2 7.56/2010 11.78/2008 10.00 1.75 17.50
Jeg km-2 33.78/2010 57.11/2009 48.00 9.28 19.33
Plg km-2 87.11/2010 136.89/2008 112.00 2.15 1.92
Spm % 27.36/2008 32.05/2007 29.96 2.15 7.18
Broj parova na 100 ha u prolećnom prebrojavanju u istraživanoj mikropopulaciji poljske jarebice se kretao između 7,56 i 11,78, sa prosečnom vrednošću od 10,00 (Tabela 1). Posle registrovanog maksimuma 2008 godine usledio je dvogodišnji trend opadanja, odnosno 2010 godine je utvrđena minimalna vrednost ovog parametra
(Grafikon 1). Razlika između ove dve vrednosti je iznosila preko 55 % u odnosu na minimalnu. Velike varijacije prolećnih ekoloških gustina, donekle potvrđene i u našim istraživanjima, su karakteristične za ovu vrstu, kako po godinama, tako i u istoj godini u susednim mikropopulacijama sa relativno sličnim ekološkim uslovima. Tako npr.,u zapadnoj Slovačkoj je prosečna prolećna gustina na 100 ha u 12 praćenih lovišta posle katastrofalne zime pala sa
21 na 14 jedinki [12], u Makedoniji je u jednoj mikropopulaciji u dve sukcesivne godine razlika iznosila 101,3%[36], dok su u Poljskoj, u toku osmogodišnjeg ispitivanja registrovane mnogo veće fluktuacije, odnosno prolećna gustina na jedinici površine se kretala od 2,0 do 34,5 individua [7]. Najveći uticaj na varijabilnost ovog parametra imaju stepen korišćenja populacije i zimski gubici. Kako je u našem slučaju vršen samo simboličan otstrel, a uticaj zimskih gubitaka amortizovan povoljnom strukturom gajenih kultura i visokim procentom neobrađenih površina i dostupnih skloništa u zimskim uslovima, prolećna brojnost u istraživanom periodu je bila relativno stabilna.
Srednja vrednost jesenje ekološke gustine mikropopulacije poljske jarebice je iznosila 48 jedinki. Posle relativno ujednačenih vrednosti u prve tri godine i dostignutog maksimuma 2009 godine, usledio je primetljiv pad od 41 % već naredne godine, kada je registrovana minimalna gustina. I pored toga što jesenja brojnost ne prati kretanje matičnog fonda u celom periodu istraživanja, zbog malih razlika u iznosima u godinama sa suprotnim trendom (2008 i 2009, Grafikon 1), utvrđena je jaka korelacija između ova dva elementa populacione dinamike (r =
0,921; p = 0,026; n = 5; y = 0,742 + 4,874 x).
Grafikon 1 Prolećna i jesenja ekološka Grafikon 2 Stepen preživljavanja gustina gustina
mikropopulacije na 100 ha
Slična istraživanja jesenje brojnosti, sprovedena u Makedoniji i u Evropi, isto tako ukazuju na veliku promenljivost i ovog pokazatelja. Pri trogodišnjim proučavanjima elemenata dinamike populacije poljskih jarebica na 5 tipičnih mesta u Makedoniji, jesenja gustina se kretala od 13,3 do 70,4 primeraka [18], dok su u toku utvrđivanja koeficijenta razmnožavanja u tri lokaliteta u toku 4 godine utvrđene fluktuacije između 33,18 i 130,09 jedinki [15]. U bivšoj ČSSR, u 6 lovišta na ukupnoj površini od 2065 ha, jesenje gustine su varirale u rasponu između 20,0 i 104,0 [20], a u Poljskoj je minimalna i maksimalna vrednost iznosila 9,1, odnosno 63,8 ptica na 100 ha [7].
Svi prikazani podaci ukazuju na činjenicu da je jesenja ekološka gustina populacija poljske jarebice u neposrednoj vezi sa realnim periodičnim prirastom, čija pak veličina direktno zavisi od vrednosti gubitaka u periodu gnežđenja i gajenja podmlatka, odnosno stepena preživljavanja konkretne populacije ili mikropopulacije. S tim u vezi su rezultati naših istraživanja, iz kojih se vidi da su prosečni gubici u ovom periodu, izračunati na osnovu idealnog prirasta, odnosno teoretske brojnosti populacije poljske jarebice, čak za 2,3 puta veći (112 : 48, Tabela 1) od realnog stanja na terenu, dok je maksimalni iznos mortaliteta na 100 ha od 136,89 individua registrovan 2008
godine.
Stepen preživljavanja istraživane mikropopulacije se kretao u relativno malim granicama (SD % = 7.18), odnosno u rasponu od 27,36 32,05, sa srednjom vrednošću od 29,96 % (Tabela 1, Grafikon 2). Najveći mortalitet, odnosno minimalna vrednost je ustanovljena u godini sa maksimalnim prolećnom gustinom (2008), dok je najveća stopa preživljavanja registrovana na početku istraživanja, odnosno 2007 godine. Nije utvrđena statistička zavisnost između prolećne gustine i stepena preživljavanja (r = 0,144, p = 0,817, n = 5), dok je korelacija između jesenje
brojnosti i istog parametra srednje jaka (r = 0,515, p = 0,374, n = 5), što ukazuje na činjenicu da na visinu mortaliteta mikropopulacije mnogo veći uticaj imaju drugi ekološki faktori od kojih zavisi njen opstanak, pre svega klimatski uslovi, dostupnost hrane i pritisak predatora. U prilog važnosti meteoroloških uslova je i činjenica da su u tri od četiri ispitivana parametara (Peg, Jeg i Plg) granične vrednosti (minimalna prolećna i jesenja populacija i maksimalni prolećno letnji gubici) registrovane u istoj godini (2010), kada je posle relativno snežne zime, u doba formiranja parova došlo do izlivanja Vardara iz rečnog korita, a u periodu gnežđenja (maj i juni) intenzitet padavina
bio na ekstremno visokom nivou. Ovim se potvrđuju rezultati ranijih istraživanja uticaja nekih meteoroloških elemenata na visinu realnog periodičnog prirasta poljskih jarebica u Makedoniji [16], kada je utvrđena visoka negativna korelacija između ukupne količine padavina, odnosno njihovog trajanja u danima tokom perioda razmnožavanja i gajenja podmlatka (maj, juni i juli) i visine realnog periodičnog prirasta u dve od tri istraživane mikropopulacije i umerena zavisnost u jednoj.
O značaju stepena preživljavanja, odnosno visine gubitaka u periodu razmnožavanja, govore i mnogobrojna istraživanja, kao i različiti metodološki pristupi za njegovo utvrđivanje. S obzirom da se smatra da fluktuacije populacija poljskih jarebica u velikoj meri mogu da se pripišu godišnjim varijacijama stepena preživljavanja pilića [29], najveći broj autora se bavio istraživanjem ovog elementa. Veoma visok procenat od 74,3 % utvrđen u Poljskoj u periodu 1974 1984, autorka [22] tumači malim uzorkom uzetim za ispitivanje. Na istim prostorima u drugom periodu (1968 - 1977) [7], stepen preživljavanja pilića se kretao od 33 % do 54 %, sa srednjom vrednošću od 41 %, uz specifične rezultate za 1976 i 1977 godinu, kada je jesenja gustina bila čak i manja od prolećne (!) u istoj godini, odnosno ostvareni prirast populacije nije uspeo da kompenzuje gubitke od proleća do jeseni.
Najdetaljnije analize ovog parametra su vršene u Velikoj Britaniji, gde je evidencija njegove veličine praćena od početka prošlog veka, tačnije od 1903 godine. Autori [29] su stepen preživljavanja pilića podelili na dva perioda: od 1903 do 1952 godine, odnosno period pre smanjenja populacija poljskih jarebica (preherbicidna era) i od 1962 do 1993 godine, odnosno period drastičnog pada brojnosti ove vrste (postherbicidna era). Prosečna vrednost stepena preživljavanja pilića posle 1962 godine je iznosila 32,3 1,4 %, u upoređenju sa 48,6 2,8 % pre 1952 godine. Minimalna, odnosno maksimalna vrednost je iznosila 19,4 1,4 % zabeležena 1954 godine, odnosno 67 %1938 godine.Britanski autori [6, 26, 27, 28, 29] u svojim istraživanjima određuju ovu veličinu (CSR chick survival rate) preko broja mladunaca starijih od 6 nedelja utvrđenih u avgustovskom prebrojavanju. Potts [26] smatra da ovaj parametar može da se proceni iz krive jednačine:
CSR = 3,665 X1,293, odnosno x100
13.84
CSR  X kada X > 10 , gde je
CSR stepen preživljavanja pilića
X geometrijska sredina broja mladih po uspešnom leglu u avgustu
Upotrebu geometrijske, pre nego aritmetičke sredine, autor predlaže iz razloga što veličina nasada ima tendenciju ka logaritamski normalnoj frekvenciji distribucije. Međutim, veličina legala u avgustu ne otslikava pravo stanje preživljavanja pilića zbog mogućih gubitaka celog podmlatka u jednom leglu [27], što konstatuje i sam autor.
Ne dovodeći u pitanje činjenicu da stepen preživljavanja pilića ima najveći uticaj na preživljavanje ukupne populacije ili mikropopulacije, ipak smatramo da jednostavnost metoda primenjenog u našim istraživanjima, odnosno određivanje stepena preživljavanja cele mikropopulacije, a ne samo njenog juvenilnog segmenta, ima daleko veći praktični značaj pri realnom određivanju stepena korišćenja u toku lovne sezone. Pri tom, treba imati u vidu i da struktura poljoprivrednih površina u Makedoniji onemogućava realno utvrđivanje brojnog stanja i starosne strukture ove vrste u letnjim mesecima zbog male preglednosti, odnosno gustog biljnog pokrivača.
Zaključak
Slabo izražene varijacije istraživanih parametara populacione dinamike poljske jarebice ukazuju, pre svega, na stabilnost ekosistema u smislu male varijabilnosti faktora koji mogu negativno da utiču na njenu gustinu. Povoljna struktura i veličina poljoprivrednih površina i procenat neobrađenih i zakorovljenih njiva, omogućile su opstanak, u današnjim uslovima solidne gustine jarebica, i pored suburbang staništa, odnosno okruženosti lovišta gradskim i prigradskim gusto naseljenim kvartovima i čestih uznemiravanja prilikom poljoprivrednih radova u periodu razmnožavanja i gajenja podmlatka. S obzirom da u periodu istraživanja nije vršena redukcija njenih prirodnih predatora (lisica, lasica, kuna belica, jež, psi i mačke lutalice, jastrebovi, vrste iz fam. Corvidae i dr.), njihova brojnost i prostorni raspored su bili u nekoj vrsti prirodne ravnoteže sa opserviranom mikropopulacijom i ostalim članovima ekosistema, što je i dovelo do slabo izraženih promena u istraživanim elementima populacione dinamike mikropopulacije poljske jarebice. Nepovoljni uticaj klimatskih prilika, koji najčešće imaju presudan uticajna velike promene u gustinama populacija poljskih jarebica, bio je znatno ublažen već pomenutim uslovima u staništu, odnosno relativno velike zastupljenosti zaraslih površina kao skloništa i izvora hrane preko cele godine
što to trpimo.
